Psychiatria sądowa - opiniowanie w postępowaniu cywilnym

Zachęcony powodzeniem dwóch wydań pierwszej części Psychiatrii sądowej - opiniowanie w procesie karnym podjąłem zamysł przygotowania drugiej części omawiającej opiniowanie w postępowaniu cywilnym. Realizacja zamierzenia okazała się jednak trudniejsza niż można się było spodziewać z przyczyny zbiegu kilku okoliczności.
Udział psychiatrów w postępowaniu cywilnym (wyjąwszy ustawę o ochronie zdrowia psychicznego) jest liczbowo nieporównanie mniejszy niż w procesie karnym (w archiwum autora opinie cywilne nie przekraczały 2% opinii karnych). Wynika stąd znacznie mniejsze zainteresowanie nimi biegłych psychiatrów, czego efektem jest u wielu niedostateczna znajomość podstawowych przepisów prawa cywilnego. Większość z nich, nawet ci mający duże doświadczenie w opiniowaniu w procesie karnym, nie mają go w postępowaniu cywilnym. Brak zainteresowania skutkuje ubóstwem piśmiennictwa, wśród którego wciąż egzystują opracowania sprzed 30 lat. Obowiązujące prawo cywilne dotyczące problematyki interesującej psychiatrów jest tak niedoskonałe, że w wielu wypadkach rola biegłego sprowadza się do karkołomnego zadania jak sformułować rzeczową opinię uwzględniającą współczesne poglądy, omijając meandry ułomnego prawa.
Kodeks cywilny, choć nowelizowany wielokrotnie zgodnie z potrzebami transformacji ustrojowej, pozostawił nie zmieniane od 40 lat, a powtarzające sformułowania swych poprzedników, przepisy dotyczące postępowania z osobami zaburzonymi psychicznie. Nie przystają one do współczesnych poglądów na stosunek do tych osób, nie uwzględniają postępów terapii, operują anachroniczną terminologią. Nie uwzględniają funkcjonujących już w powszechnej świadomości konwencji europejskich (Europejska konwencja o prawach człowieka i godności ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny). Ich konserwatywne i dogmatyczne poglądy wyraźnie nie nadążają za potrzebami dynamicznie rozwijających się nauk przyrodniczych.
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, uchwalona w celu realizacji standardów europejskich i wypełniająca dotkliwą lukę w polskim ustawodawstwie, nie wykorzystała szansy gmatwając w gąszczu biurokratycznych przepisów zasady postępowania lekarzy wobec chorych, co powoduje, że wielu lekarzy nie zna jej dostatecznie, a potrzebną kontrolę prawną decyzji lekarskich zastąpiła przekazaniem decyzji lekarskich sądom.
W tej sytuacji autorowi trudno było uniknąć akcentów polemicznych, na które nie powinno być miejsca w podręczniku. Może jednak ich znajomość pomoże przyszłym autorom opinii pogodzić sprzeczności obowiązujących przepisów ze współczesnymi zasadami postępowania z osobami zaburzonymi psychicznie.
Podręcznik nie ma aspiracji naukowych. Zbyt często z konieczności przedstawia psychiatrię niewspółczesną, bo taka jest zrozumiała na sali wydziału cywilnego sądu. Jest on rezultatem doświadczeń wielu lat pełnienia funkcji biegłego i chciałby przekazać je Kolegom, zwłaszcza tym rozpoczynającym trudne obowiązki opiniowania w sprawach cywilnych. Może dzięki niemu uda się im uniknąć kilku błędów. Autor byłby usatysfakcjonowany, gdyby podręcznik wkrótce okazał się makulaturą wskutek reformy psychiatrycznej części prawa cywilnego. Brak jednak znaków, które by na to wskazywały.
Przedstawione przypadki pochodzą w części z archiwum autora w części z praktyki biegłego sądowego lek. med. Krzysztofa Przybysza, któremu w tym miejscu składam za nie podziękowanie. W przedstawionej skrótowej formie nie mogą one stanowić podstaw do dyskusji czy krytycznej oceny. Pisane kursywą komentarze pochodzą od autora.
Zasadniczo podręcznik nie zawiera opisów zaburzeń psychicznych wychodząc z założenia, że biegli posiadają dostateczną wiedzę kliniczną a w razie potrzeby skorzystają z podręczników.
Skąpość piśmiennictwa nie jest winą autora. Kilkanaście starszych pozycji pominięto wychodząc z założenia, że nie pogłębią one wiedzy zainteresowanych. Nie wykazano również pozycji klinicznych znanych psychiatrom. Cytaty i odwołania do piśmiennictwa opatrzono numerem w nawiasach pozycji wykazu na końcu książki.
Przytoczone orzeczenia SN nie zawsze pomogą biegłym w zrozumieniu myśli prawodawcy. Przytłaczająca większość pochodzi sprzed co najmniej 30 lat i nie uwzględnia postępów myśli i praktyki psychiatrycznej. Należy pamiętać również, że nie są one obowiązującymi zasadami prawnymi i wielokrotnie sprzecznie rozstrzygają te same problemy. Przytoczone orzeczenia nie publikowane pochodzą z opracowań kodeksów cywilnych wymienionych w piśmiennictwie.
Autor