Profesjonalizm lekarski

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat pojęcie profesjonalizmu lekarskiego uległo na świecie przekształceniu ze słabo zarysowanego terminu używanego najczęściej w  sytuacjach, w  których obserwowano jego naruszenia („to nie jest profesjonalne”, „temu lekarzowi brakuje profesjonalizmu”), do zdefiniowanego i określonego wieloma regulacjami zespołu wartości i zachowań stanowiących podstawę zaufania, jakim społeczeństwo obdarza lekarzy. Stał się on przedmiotem badań ilościowych i  jakościowych, a uzyskana dzięki nim wiedza umożliwiła implementację profesjonalizmu jako jednego z podstawowych efektów kształcenia na uczelniach medycznych oraz wprowadzenie wiarygodnych metod egzaminowania z tego zakresu. Bardzo ciekawe jest obserwowanie przemian i rozwoju regulacji związanych z  profesjonalizmem i  towarzyszących im dyskusji, zarówno toczonych wewnątrz środowiska lekarskiego, jak i prowadzonych przez społeczeństwa różnych krajów. W  ostatnim okresie na przykład burzliwą dyskusję w  Wielkiej Brytanii wywołało zaostrzenie przepisów dotyczących obecności lekarzy w  internecie oraz wprowadzenie zasady szczerości (Duty of Candour) mającej na celu obowiązkowe informowanie pacjentów oraz ich rodzin o  wszelkich nieprawidłowościach, jakie miały miejsce w  czasie leczenia. Niezmiernie interesująca jest też dyskusja nad planowanym na rok 2015 wprowadzeniem nowej wersji regulacji kanadyjskich (CanMEDS), która między innymi zwiększa nacisk kładziony na to, że jednym z  obowiązków profesjonalnych lekarza jest dbanie o własne zdrowie. Uzasadnia się to znajdującym potwierdzenie w badaniach naukowych faktem, że zdrowy lekarz to efektywny lekarz, podczas gdy lekarz niedbający o własne zdrowie może stanowić zagrożenie dla pacjentów. Kolejnym interesującym aspektem tej tematyki jest kulturowe uwarunkowanie profesjonalizmu i  wiążące się z  tym różnice w  pojmowaniu postaw profesjonalnych. Znajomość tej problematyki jest szczególnie ważna w erze globalizacji i dużej mobilności kadry medycznej, kiedy niezbędna jest nie tylko wiedza dotycząca standardów diagnostyczno-terapeutycznych, lecz także ta odnosząca się do zasad profesjonalizmu w kraju, w którym przyjdzie nam pracować. Bardzo dobry przykład takich różnic w pojmowaniu tego, co jest, a co nie jest właściwe i akceptowalne, stanowi podejście do leczenia własnej rodziny. O ile w Polsce jest to zjawisko powszechne, a lekarz ? nawet niepraktykujący ? zachowuje prawo do wypisywania recept dla najbliższej rodziny, o  tyle w  wielu krajach tego typu postępowanie jest nie tylko uważane za niewłaściwe i ryzykowne dla pacjenta, ale wręcz obwarowane zakazami kodeksów etycznych (np. w Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie). Specjaliści zajmujący się profesjonalizmem rozważają również to, czy stanowi on obok wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych jedną ze składowych dobrej praktyki lekarskiej, czy też jest to raczej zbiorczy termin będący niejako odpowiednikiem tej właśnie dobrej praktyki. Pierwsze podejście, sugerujące wyodrębnienie profesjonalizmu jako oddzielnej kategorii kompetencji, umożliwia łatwiejsze opisanie jego cech, a dzięki temu ? precyzyjne ustalenie kryteriów profesjonalnego postępowania. Grozi jednak ono paradoksalną sytuacją, w której lekarz nieposiadający odpowiedniej wiedzy i umiejętności praktycznych może jednak spełniać wymagania tej odrębnej kategorii, podczas gdy oczywiście nie może być uznany za profesjonalistę. Przeciwne podejście nadaje profesjonalizmowi holistyczny charakter, ale jednocześnie utrudnia zdefiniowanie jego składowych. W  Polsce dyskusja nad profesjonalizmem lekarskim jako samodzielnym i zdefiniowanym konceptem, odrębna od rozważań nad etyką lekarską, jest zjawiskiem nowym. Pierwszy cykl artykułów związanych z tą problematyką został zainicjowany w  roku 2012 przez czasopismo „Medycyna po Dyplomie”. Artykuły tego cyklu (kontynuowanego do dziś) stały się podstawą do wydania książki, która właśnie trafia do rąk Czytelników. Pierwsze rozdziały książki zapoznają Czytelnika z  podstawowymi pojęciami i rysem historycznym profesjonalizmu oraz prezentują wybrane dokumenty i regulacje dotyczące tej problematyki w innych krajach. Mówią one również o praktycznych aspektach profesjonalizmu i o tym, jak jego atrybuty przekładają się na codzienne życie zawodowe i prywatne lekarzy, ich relacje społeczne, interakcje z  pacjentami poza środowiskiem szpitalnym, obecność w  internecie, a  szczególnie w  mediach społecznościowych ? a  więc dotyczą całej skomplikowanej i budzącej wiele kontrowersji strefy styku życia osobistego i zawodowego. Kształtowanie postaw profesjonalnych trwa przez całe życie i w związku z  tym łączy się z  umiejętnością refleksyjnej praktyki, której poświęcona jest druga część książki. Efektywna samoocena i analiza własnych potrzeb edukacyjnych jest jedną z podstawowych umiejętności generycznych, czyli umiejętności przydatnych bez względu na rodzaj wykonywanej pracy. W medycynie jednak w szczególny sposób od tej samooceny ? a przede wszystkim od sprawnej analizy wydarzeń krytycznych ? zależy bezpieczeństwo naszych obecnych i przyszłych pacjentów. Mimo że powinniśmy sami takie umiejętności posiadać i doskonalić, niezbędne jest też wsparcie osób bardziej od nas doświadczonych, które obdarzamy zaufaniem i które mogą stać się naszymi mentorami w wędrówce przez życie zawodowe. Zarówno refleksyjna praktyka, jak i efektywny mentoring są bardzo pomocne w tym, by nasza praca była nie tylko działaniem dla dobra pacjentów i  źródłem naszego utrzymania, ale też by dawała nam znacznie więcej satysfakcji niż powodów do stresu i zmęczenia. Jednak wiele osób w pewnym momencie kariery dotyka zespół wypalenia zawodowego, którego opis i sugestie walki z nim zamykają drugą część książki. Profesjonalizm nieodłącznie wiąże się z  kompetencjami społecznymi, umiejętnościami sprawnego komunikowania się z pacjentami i współpracownikami, pracy w zespole i rozwiązywania konfliktów. Tematyce tej poświęcamy trzecią część książki, będącą zbiorem esejów w mniej lub bardziej sformalizowany sposób traktujących o strefie interakcji społecznych lekarzy. Podstawy współpracy interprofesjonalnej tworzą fundament efektywnej pracy zespołu diagnostyczno-terapeutycznego złożonego z przedstawicieli różnych zawodów i  specjalności z  zakresu nauk medycznych, społecznych i biologicznych. Jak wiemy z dostępnego piśmiennictwa, jednym z podstawowych źródeł błędu medycznego jest brak umiejętności właściwej komunikacji oraz nieznajomość zakresu obowiązków i  uprawnień każdego z  członków zespołu, a  także wiążące się z  tym niewłaściwe zarządzanie i przewodzenie grupie współpracowników. Przełamywanie wciąż istniejących w  tym zakresie stereotypów wiąże się bezpośrednio z większą efektywnością i skutecznością pracy zespołu, którego działania ukierunkowane są na zapewnienie zgodnego z  nowoczesnymi socjomedycznymi definicjami stanu zdrowia pacjenta. Niektóre rozdziały tej części zawierają zalecenia i sugestie oparte na piśmiennictwie, podczas gdy pozostałe mają charakter felietonowy i odzwierciedlają osobiste opinie i do-świadczenie ich autorów. Zachęcamy do lektury książki i zapraszamy jednocześnie Czytelników do podjęcia dyskusji na poruszane w niej tematy. Z zainteresowaniem przeczytamy Państwa komentarze i zapoznamy się z propozycjami dotyczącymi problemów szczególnie istotnych i wartych omówienia w kolejnych artykułach cyklu kontynuowanego w czasopiśmie „Medycyna po Dyplomie”.
dr n. med. Janusz Janczukowicz